Grand Tour van de vulkanen van Europa

Ga mee op een hallucinante reis naar de belangrijkste vulkanen van Europa, waarvan sommige totaal onbekend zijn, maar nog steeds voor verrassingen kunnen zorgen. De verhalen van deze vulkanen zijn verweven met mythen, legendes en de geschiedenis van Europa. En de lava en as verrijken de bodem met mineralen en voedingsstoffen. Maar de meest prangende vraag is, zijn deze vulkanen actief? 

Schrijver: Kathelijne Bonne.

Europa wordt begrensd door drie grote vulkanen: de Ararat, de Beerenberg en de Teide, die als grote, stille bakens in de verste uithoeken van ons continent liggen. De andere vulkanen van Europa liggen zowel op het vasteland als in de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan. De meeste zijn niet actief, maar omdat ze dat in de recente geologische geschiedenis wel geweest zijn, en hun aanwezigheid nog te herkennen is in het landschap, kunnen ze niet als volledig 'uitgedoofd' beschouwd worden. Het leuke is dat elke vulkaan zich vertaalt in unieke landschappen met een grote culturele, geografische en toeristische waarde, en ze zijn even fotogeniek als onbetrouwbaar.

Europa heeft een heel gamma aan 'soorten' vulkanen. Zoals wijlen de Franse vulkanologen Katia en Maurice Krafft ooit zeiden, je kan vulkanen niet echt classificeren, elke vulkaan heeft een eigen persoonlijkheid. Dat klopt min of meer, maar qua vorm en explosiviteit bevinden de meeste vulkanen zich tussen twee uitersten: de hoge spitse stratovulkanen, en grote platte schildvulkanen. Stratovulkanen zoals de Vesuvius hebben een mooie kegelvorm. Ze produceren grote dodelijke paddenstoelvormige gloedwolken en pyroklastische stromen. Schildvulkanen zoals Cumbre Vieja op La Palma zijn plat en breed, en soms bespikkeld met vele kleine kratertjes. Ze produceren veel vloeibare lava en veroorzaken vooral veel schade aan infrastructuur.

Paus op vakantie

De Italiaanse vulkanen zijn de beroemdste van Europa. De Vesuvius en de Etna hebben gedurende millennia de aandacht naar zich toe getrokken. Maar naast de Vesuvius ligt de minder bekende vulkaan Campi Flegrei, een gevaarlijke supervulkaan à la Yellowstone. We laten deze reuzen nu in de kou staan om ons te focussen op andere vulkanen.

Parallel aan de westelijke kustlijn van Italië liggen oude vulkanische massieven. Als de pausen even aan het Vaticaan willen ontsnappen, trekken ze traditiegetrouw naar Castel Gandolfo aan het kratermeer Lago Albano, deel van de oude afgesleten Colli Albani-vulkaan vlakbij Rome. Die zou al tienduizend jaar uitgedoofd zijn maar recente analyses suggereren dat hij toch niet zo rustig is en hij kan weer actief worden. Niet ideaal op maar 25 tot 30 km van de Eeuwige Stad.

God van de Wind

In de Tyrreense Zee, ten noorden van Sicilië, liggen de hemelse Eolische Eilanden. Het zijn kleine puntjes die boven de zee uitpiepen, maar als je hun basis onder de zee erbij rekent, zijn het reuzen van meer dan drieduizend meter hoog. De Stromboli (926 m boven de zeespiegel) is de bekendste en geromantiseerd in de gelijknamige film van Fellini. De altijd aanwezige rookpluim van Stromboli lichtte zeevarende volkeren uit de Oudheid in over het humeur van de god van de wind, Aeolus.

Stromboli is continu actief en na een flinke klim kan je de lavafontijnen van dichtbij zien. Vulcano, het zuidelijkste eiland, genoemd naar de god van het vuur, is een vakantieoord sinds de tijd van de Romeinen dankzij de stinkende maar heilzame zwavelmodderbaden. Onder zee zitten nog meer vulkanen, zoals Marsili. Een siddering van Marsili kan een tsunami opwekken.

Dodelijke aardverschuiving op Ischia

Een andere relatief onbekende Italiaanse vulkaan kwam een paar weken geleden in het nieuws, namelijk Monte Epomeo op het eiland Ischia, in de Golf van Napels. De Epomeo is niet uitgebarsten, maar hevige regen veroorzaakte een dodelijke aardverschuiving, waarbij 12 mensen omkwamen (waaronder kinderen en een baby), ongeveer 230 een ander onderkomen moesten zoeken, en eigendommen en infrastructuur verwoest werden. 

Vele vulkanen in de wereld hebben een verhoogd risico op aardverschuivingen en andere fenomenen zoals rotsval, modderstromen en lahars. Ischia is geen uitzondering op deze regel: het heeft een zeer bergachtig, grillig reliëf, bestaat uit onstabiele, losse vulkanische tufgesteenten, aardbevingen komen vaak voor, en stortregen is niet uitzonderlijk. Kortom, Ischia is een tikkende tijdbom.

Naast het natuurlijke risico zijn wetenschappers het er unaniem over eens dat klimaatverandering en de milieuproblemen het risico veel groter hebben gemaakt dan wanneer het eiland in zijn ongerepte natuurlijke staat zou verkeren. Boskap, bodemdegradatie, roofbouw en veranderde weerpatronen hebben bijgedragen tot de rampspoed in november.

Vulkanen van Spanje

Dat de Canarische Eilanden uit vuur zijn ontstaan, is 'dankzij' de aangekondigde uitbarsting van Cumbre Vieja nu wel duidelijk. De Teide op Tenerife is de hoogste vulkaan van Europa (3718 m), en als je het deel onder de zee meerekent, is dit de derde hoogste van de wereld, goed voor 7500 m. Naast uitbarsting zijn ook andere geologische gevaren zoals landverschuivingen en tsunami's een risico op de Canarische Eilanden, o.a. La Palma. Op het vasteland van Spanje zijn er ook vulkanen, al lijken ze uitgedoofd.

Cabo de Gata in de zuidoostelijke hoek van Spanje is een beschermd vulkanisch natuurgebied, nog relatief ongerept en vrij van bouwwoede, ongewoon aan de volgebouwde Spaanse costas. De door de golfslag gemodelleerde vulkanische kustlijn is grillig en heel erg mooi. Sommige vulkanen van Cabo de Gata zijn bekend om de paars- tot wijnrode granaatkristallen die je kan oprapen, namelijk in de Hoyazo de Níjar vulkaan.

In het binnenland van Spanje zijn er vulkanen in de provincie Ciudad Real en in Catalonië. Het vulkanisme in Spanje wordt veroorzaakt door dezelfde tektonische spanningen als dat in Italië en Griekenland, namelijk de noordwaartse drift van het Afrikaanse continent, dat tegen Europa aanschurkt.

Einde van de Minoïsche beschaving

Griekenlands mooiste plekjes liggen op de woestste plaatsen, zoals Santorini, ook gekend als Thera. Die brulde het uit ongeveer 3600 jaar geleden, en dat was meteen het einde van de Minoïsche beschaving, want het eiland waar de vulkaan zich bevond, zakte weg in zee en zond een tsunami naar Kreta waarbij belangrijke havens en de vloot compleet verwoest werden.

Uit heel de wereld zijn er aanwijzingen dat er in de Minoïsche periode iets zeer dramatisch is gebeurd, o.a. uit jaarringen van bomen, mislukte oogsten en vorst in juli in China. Rond de plek van de uitbarsting bleef er een ring van eilanden bestaan, die vandaag bijna bezwijken onder het massatoerisme.

Andere vulkanen op Griekenland zijn Milos, een eiland, en Methana, een complex van een dertigtal vulkanen niet ver van Athene. Griekse geograaf Strabo beschreef hier een vulkaanuitbarsting tweeduizend jaar geleden.

De oostelijke grenzen van Europa

Aan de grenzen van Europa, waar die ook liggen (misschien op de gevaarlijke kruispunten tussen de tektonisch platen in Turkije?), zitten een paar reusachtige vulkanen. De Elbrus-berg (5642 m) in de Russische Kaukasus is de grootste vulkaan van Europa. De Elbrus was laatst actief tweeduizend jaar geleden, toen een 24 km-lange lavastroom de hellingen afgleed. Vandaag is de activiteit beperkt tot gepruttel in hete zwavelbronnen. In het oosten van Turkije, strikt gesproken geen Europa meer, maar geologen trekken zich geen fluit aan van politieke grenzen, liggen de Nemrut (2948 m) en de Ararat (5137 m). Het grote Van-meer in Turkije is ontstaan omdat een lavastroom van Nemrut de waterafloop blokkeerde.

De Ararat in het Armeense Hoogland rijst een verbijsterende 3500 meter boven het omliggende hoogplateau. Ter vergelijking, de Vesuvius is 'maar' 1281 meter hoog. De Ararat zou de plek zijn waar de Ark van Noah aan land kwam na de zondvloed. Gelovigen denken zelfs bootvormen in het reliëf en op satellietbeelden van de vulkaan te ontwaren, de zogenaamde Ararat-anomalie. Er zijn de laatste millennia geen uitbarstingen meer geweest maar misschien gebeurt dat nog wel eens.

Vulkanen van Frankrijk

In het Centraal Massief van Frankrijk ligt de Chaîne des Puys, een mooi groen heuvelachtig landschap in het Centraal Massief waar enkele vulkanen het ooit zeer bont maakten. Puy de Dôme is de hoogste top (1464 m). De laatste uitbarstingen waren zes tot zeven duizend jaar geleden, maar een hernieuwing van vulkanische activiteit is niet uitgesloten.

De Eifel, een stille reus

Dan is een nog een reus waar je hem niet direct zou verwachten. In Duitsland, dicht bij het drielandenpunt bij België en Nederland, sluimert de Eifel. Dat is een bekende, prachtige regio, maar wie dacht nu dat dit een vulkaan was! 't Zijn eigenlijk veel vulkaantjes, van tussen de 300 en 700 meter hoog. Er zijn verschillende kratermeren die 'maars' genoemd worden, o.a. de Laacher See. De Eifel is vergelijkbaar met Yellowstone, maar momenteel minder actief, hoewel er wel wat gas ontsnapt uit de Laacher See. De laatste uitbarsting was 12.900 jaar geleden, en het was een enorm grote uitbarsting, misschien zelfs groter dan Tonga begin 2022. Die boel moeten we dus goed in het oog houden.

Vulkanen in Tsjechië?

Wie geen vulkanische activiteit verwachtte in Tsjechië, vraagt zich best eens af waar de warmte van de wereldberoemde warmwaterbronnen van Karlovy Vary (Karlsbad) vandaan komt. Het badencomplex van de edellieden uit de 18de en 19de eeuw beschikt zelfs over een geiser. De laatste uitbarstingen in Tsjechië dateren van de prehistorie, maar vulkanische gesteenten zijn wel nog te herkennen en er is blijkbaar nog wat restwarmte. In het Cheb Bekken zijn er twee sintelkegels (kleine vulkaantjes) en een 'maar' (vulkanisch meer) herkend, en er wasemt koolstofdioxide uit de bodem, waarschijnlijk via een breuklijn. 

De Doupov-bergen zijn een vulkanisch massief, maar die zijn al lang uitgedoofd. Verder is gedetailleerde informatie over het vulkanisme in Tsjechië moeilijk te vinden in de internationale vakliteratuur, maar een Duitse bron (zie bibliografie onderaan) meldt wel dat er een vulkaan in de maak zou zijn in de Eger Graben, een geologische structuur. Hoog tijd dat zich er een vulkanoloog of een geothermie-specialist over buigt.

Vulkanen in de Atlantische Oceaan

'Onze' offshore vulkanen zijn, van zuid naar noord: de Canarische Eilanden, Azoren, Madera (Portugal), IJsland en enkele Noorse eilanden (Jan Mayen). 

De Azoren, IJsland en Jan Mayen liggen op de mid-oceanische rug van de Atlantische Oceaan, de plaats waar de Amerikaanse en Euraziatische tektonische platen uiteenwijken en waar magma uit de oceaankorst opwelt. Op sommige plaatsen wordt zoveel lava uitgebraakt dat die boven het zeeniveau uitsteekt, waardoor bovengenoemde eilanden ontstonden.

Op IJsland, vulkaanland bij uitstek, zijn de beruchtste vulkanen Hekla, Katla, Vatnajokkul en Laki. Sommige van deze vulkanen hadden een impact op gebeurtenissen in de Oudheid en de recentere geschiedenis van Europa. 

De Laki deelde zware klappen uit aan de Vikingbeschaving op IJsland, en had een wereldwijde invloed. Misschien waren de armoede en boerenopstanden in Frankrijk in de achttiende eeuw wel aan klimaatverandering door Laki te wijten. Het gevolg was de Franse Revolutie.

Noordelijkste vulkaan ter wereld

De meest noordelijke actieve vulkaan van de wereld is de Beerenberg (2277 m) op het gure eilandje Jan Mayen, niet ver van Groenland. Hij is in de jaren 80 nog uitgebarsten. Het eiland werd honderden jaren lang gebruikt als uitvalsbasis voor de walvisjacht, en ijsberen en poolvossen lagen ook onder vuur wegens hun pels. Ook nu nog slachten de Noren zo'n 250 walvissen per jaar in de buurt van dit vulkanische eiland.

Et voilà, we zijn rond met onze Grand Tour van de vulkanen van Europa, hoewel dit overzicht verre van compleet is. Er zijn in heel Europa ook nog oudere vulkanische afzettingen zoals de Giant's Causeway in Ierland die we niet besproken hebben, maar die wel spectaculaire landschappen oplevert. Nog oudere afzettingen zitten ook op verschillende plaatsen verstopt in de Europese gesteenten. Zoals je ziet hebben Katia en Maurice Krafft toch gelijk, elke vulkaan heeft een heel ander verhaal te vertellen en ze laten zich niet in vakjes steken.

Gerelateerde artikels: 

• Mount Saint Helens barste 40 jaar geleden uit.
• Tonga, grote uitbarstingen en afkoeling van de aarde.
• Geologie en gevaren van La Palma.
• Cumbre Vieja: een aangekondigde uitbarsting.
• Campi Flegrei supervulkaan: Yellowstone in Europa?
• De vallei van de Jerte: het Juratijdperk en Spaanse kerzen.

Bronnen: 

Francis, P., and Oppenheimer, C. (1993) Volcanoes. Oxford University Press. 521 p. 

Volcanodiscovery website. https://www.volcanodiscovery.com/

Global Volcanism Program website: https://volcano.si.edu/

Italy volcanoes website. https://www.italysvolcanoes.com/ALBANI.html

Wetenschap info nu website. https://wetenschap.infonu.nl/natuurverschijnselen/73317-vulkanen-en-aardbevingen-in-turkije.html

Parque Natural: Visita al Hoyazo de Nijar. https://www.parquenatural.com/en/visita-al-hoyazo-de-nijar/

Wikipedia volcano pages. 

Kathelijne: Als natuurliefhebber en geoloog/bodemkundige ben ik geboeid door hoe gesteente, bodem, oceaan, lucht, leven en maatschappijen op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom begon ik met GondwanaTalks?

Lees ook: De Planeetzusjes. 

Recente artikels:

Vind je mijn artikels leuk? Ontvang een update voor elk nieuw artikel (om de zoveel weken) / (geen ander soort reclame)