Vrouwen van de geologie: Mary Anning en haar zeereptielen

Lang niet zo beroemd als andere vrouwen van de wetenschap, zoals Marie Curie of Jane Goodall, zijn de dames die oog hadden voor de lange natuurgeschiedenis van onze planeet. In fossielen en gesteenten zagen zij tekenen van een oud en mistig verleden, vol schepselen die nu niet meer bestaan. Een van deze dames was Mary Anning (1799-1847) die in Lyme Regis aan de Britse zuidkust fossielen zocht. Zonder Y-chromosoom en in een tijd waarin ideeën van evolutie en uitsterven nog niet geaccepteerd waren, botste ze op tegen de heersende dogma's. Als een rots in de branding weerstond ze de stormen van haar tijd. De beukende golven gaven haar echter vele klappen. Maar een stuk rots dat gebroken wordt, geeft soms unieke schatten prijs, die verschuivingen teweegbrengen in de manier waarop we de wereld zien. 

Tekst: Kathelijne Bonne.

Mary Anning staat bekend als fossielverzamelaarster of 'fossil hunter', maar ze leefde dan ook in tijden waarin een vrouw geen professioneel natuurwetenschapper kon zijn, en een arme vrouw nog veel minder. Vóór de twintigste eeuw hadden vrouwen geen toegang tot universiteiten, academies of wetenschappelijke pantheons zoals de Geological Society of London. Van thuis uit, als hobby, in keuken of winkeltje, of als hulpje van een vader, man of broer, leverden zij hun bijdrage, waarvan de waarde vaak pas na hun dood werd ingezien.

Interesse voor de natuur wordt met de paplepel ingegeven, maar het helpt ook om in een prachtige omgeving op te groeien, met een rijke en toegankelijke natuurgeschiedenis. Mary Anning had dat voorrecht. Ze bracht haar hele leven door in het dorp Lyme Regis aan wat nu bekend is als de Jurakust (Jurassic Coast) in Dorset, een stukje van de zuidkust van Engeland waar gesteentelagen van het Jura ontsluiten in hoge kliffen, de westelijke tegenhangers van de witte Krijtrotsen van Dover. Omdat het Europese vasteland onveilig was geworden door de Franse oorlogen, reisden rijkere Engelsen richting zuidkust in eigen land. Lyme Regis werd een populaire vakantiebestemming dankzij de gezonde zeelucht en de fossielen die als curiositeiten werden verzameld. 

Mary Anning leefde in een tijd waarin de waarde van fossielen nog maar net begon te veranderen van leuke curiositeiten naar waardevolle wetenschapsobjecten, onmisbaar voor de biologie en geologie. 

De zeereptielen van de Jura-kust

Het hele mariene Jura van Groot-Brittannië werd gevormd in de Tethys, de verdwenen wereldoceaan waarvan de overblijfselen terug te vinden zijn van Amerika tot aan de Himalaya. De 'Blue Lias'-Formatie van het Vroeg-Jura is bijzonder rijk aan fossielen en een populaire plek voor zowel paleontologen als liefhebbers.

Het verzamelen van fossielen is echter niet zonder gevaren, want slecht weer is de beste tijd om te zoeken. Stormen en regen veroorzaken aardverschuivingen op de kliffen, waardoor platen leisteen en kalksteen afbreken en op het strand vallen. Verse fossielen komen dan bloot te liggen en moeten snel worden verzameld voordat ze door de golfslag worden stukgeslaan of door getijden weggespoeld. 

Mary, die uit een arm gezin kwam waarvan de acht andere kinderen heel jong stierven, hielp haar ouders (Richard en Molly) en broer Joseph fossielen te verzamelen en verkopen als bijverdienste, een noodzaak die uitgroeide tot een voltijds beroep. Ze had een scherp observatievermogen en leerde fossielen te identificeren, beschrijven en tekenen en kreeg een zekere faam als "fossiliste".

Toen ze elf was in 1811 ontdekte ze samen met haar broer Joseph een bijna compleet fossiel skelet van een grote zeedraak, later ichtyosaurus genoemd, een groot marien roofreptiel. Het dier leek op een grote dolfijn en vulde waarschijnlijk die ecologische niche in. In 1822 volgde een plesiosaurus en ze vond ook de eerste pterosaurus buiten Duitsland. De plesiosaurus overtrof alle verbeelding. Het dier had de kop van een reptiel, een slangachtige nek en flippers als van een walvis. Kon zo'n schepsel echt bestaan hebben, vroegen wetenschappers in Londen zich vol ongeloof af. De Annings werden echter niet uitgenodigd voor de discussietafels die werden bijgewoond door Georges Cuvier, die eerst dacht dat de plesiosaurus een vervalsing was. Maar al snel gaven ze hun vergissing toe.

De ontdekking en publicaties van deze machtige reptielen maakten evolutie en uitsterven moeilijker te ontkennen, Darwin moet hier inspiratie uit geput hebben.

Deze zeereptielen stamden af van landreptielen, die tijdens het vroeg Mesozoïcum naar het water zijn teruggekeerd. Ze hebben dus een gelijkaardige evolutie doormaakt als walvissen en dolfijnen in het Cenozoïcum lang daarna. Overgangen van land naar zee en omgekeerd zijn meerdere keren gebeurd in de prehistorie, ook de mens en vele andere zoogdieren hebben eigenschappen die erop wijzen dat ze ooit aangepast waren aan een leven om en rond het water. Maar vooraleer dat algemeen aanvaard wordt, moeten nog een paar ideologische rotsblokken verbrijzeld worden.

Naast dino's vond Mary Anning duizenden kleinere zeewezens zoals ammonieten, waarvan heel veel soorten bestaan, allemaal subtiel van elkaar verschillend. Doorheen de gesteentelagen, en dus de tijd, volgden de verschillende soorten ammonieten elkaar op, wat erop wees dat soorten ontstaan, evolueren en uitsterven. Dat idee had toen al kiem gevat, maar was nog verre van algemeen aanvaard. Pas twaalf jaar na Mary's dood publiceerde Darwin zijn Origin of Species (1859), wat de evolutietheorie de publieke arena ingooide (niet vergeten dat Alfred Russell Wallace gelijktijdig met Darwin met de evolutietheorie op de proppen kwam, maar er wegens zijn gulheid en afwezigheid van eigenbelang minder krediet voor kreeg). 

Mannen met en zonder scrupules

Wetenschappers die haar raad vroegen en fossielen kochten uit haar winkeltje in Lyme Regis, publiceerden de beschrijvingen zonder Mary's naam te vermelden, tot haar ontsteltenis en verdriet. Zoals vaker is gebeurd, kwam echte erkenning pas op het einde van haar leven en na haar dood. Het overlijden lijkt soms noodzakelijk om waardering te krijgen en de mythe vorm te geven. 

Mary werd nooit toegelaten tot de Geological Society of London, maar toen ze borstkanker kreeg, en haar inkomsten verminderden, ontving ze uiteindelijk een toelage voor haar bijdrages. Vriendin Anna Pinney zei:

"De wereld heeft haar misgebruikt ... geleerde heren hebben haar hersenen leeggezogen en hebben veel verdiend aan het publiceren van werken waarvan zij de inhoud heeft geleverd, terwijl ze er zelf niets heeft voor teruggekregen."

Natuurlijk gingen niet alle mannen met de eer aan de haal. Ze kreeg steun van een vriend, geoloog en illustrator Henry de la Beche, die een van de eerste paleo-landschappen schilderde op basis van Mary's vondsten en expertise. Hij schonk haar de inkomsten van de kopijen. Bij haar correspondenten, kopers en raadvragers waren bekende aardwetenschappers, zoals Louis Agassiz, Roderich Murchison, Charles Lyell, Adam Sedgwick, en Gideon Mantell, deze laatste was de ontdekker van de iguanodon; een dino waarvoor ook België enige paleontologische faam kreeg. We zijn geen reuzen zoals de Verenigde Staten en China met hun tyrannosaurussen, maar we hebben wel onze bloedeigen Iguanodon bernissartensis.

Anningasaura lymense

Mary Annings bestaan is nu voor altijd verbonden met de gemeente Lyme Regis, waar alles in naam staat van de paleontologie. Straatlantaars hebben de mooie krulling van ammonieten, en er is een museum gewijd aan de fauna van het Jura. Een plesiosaurus, de Anningasaura lymense is in 2012 naar Mary genoemd. 

Maar één vraag zal altijd onbeantwoord blijven: hoe groot zou Mary Annings invloed op de paleontologie en het wereldbeeld zijn geweest, hadden de deuren die voor de mannen van toen openstonden, zich ook voor haar geopend? Misschien wel de gelijke van Darwin? Of van Jane Goodall? Mary Anning wordt meestal beschreven als verkoopster, een commerçante. Maar hoe kon dat ook anders. Anders dan Darwin die nooit moest werken en in het bezit was van een Y-chromosoom, kon zij zich niet volledig ontplooien als wetenschapsvrouw. 

Maar haar inspanningen wierpen vruchten af, ze schonk de mensheid een onnavolgbare paleontologische nalatenschap. 

-----

Nog een kleine anecdote. Toen Mary Anning nog een klein meisje was (net iets ouder dan een jaar), pasten drie vrouwen op haar, terwijl ze een ruiterevenement bijwoonden. Ze stonden onder een boom. De bliksem sloeg in, wat de drie vrouwen fataal werd. Mary overleefde op wonderbaarlijke wijze. Haar gezondheid werd daarna beter dan ooit te voren. Deze anekdote associeer ik met het feit dat bliksem, hoewel dodelijk en willekeurig in het uitpikken van slachtoffers, cruciaal is voor het leven. Lees over de rol die de bliksem speelt in het voorzien van de aarde van essentiële elementen, zonder welke het leven niet had kunnen ontstaan.

Blijf lezen, o.a. over de Tethys Oceaan die grote delen van Groot-Brittannië bedekte in het Mesosoïcum. Of over platentektoniek en hoe het idee van bewegende continenten vormkreeg, en hoe een eeuw moest voorbijtrekken en de ontdekkers moesten sterven, voordat het algemeen geaccepteerd werd. Een ander Tethyaans continent is Adria, grotendeels verdwenen maar met zijn laatste resten in het prachtige Puglia (de hak van Italië). Michelangelo's David kan ook een 'zoon' van Tethys worden genoemd. Meer over de zee en haar wonderen lees je in mijn post de Waterplaneet, een van mijn favoriete artikels.

---

Controversieel en in het oog van de storm (net als in hun tijd, de ideeën van Mary Anning, Darwin, Galileo, Wegener en vele anderen), maar boeiend en oogopenend: 

Kathelijne: Ik ben geboeid door hoe aarde, oceaan, lucht en leven op elkaar inwerken op geologische en menselijke tijdschalen.

Waarom ik met GondwanaTalks begon.

Recente artikels:

Vind je dit goed leesvoer? Schrijf je in voor een korte nieuwsbrief bij elk nieuw artikel (om de zoveel weken, vrij van zware bestanden en vervelende gifs)